Aan het woord is Wouter Sinaeve. Hij is verantwoordelijk voor het educatieve luik van de musea in Ieper, zo ook van het In Flanders Fields Museum. Daar streek op 12 oktober 2023 het roadtrip-event ‘Het herdenken her-denken’ neer. Herinneringseducatie stond er centraal. We praten met Wouter na over zijn aanpak en over hoe nieuwe rituelen, kunst en co-creatie kunnen helpen bij het omgaan met verlies.
Jullie doen dat voor kinderen vanaf 10 jaar. Waarom die ondergrens, Wouter?
“Die 10 jaar, het vijfde leerjaar dus, is heel bewust gekozen. Pas vanaf die leeftijd kunnen kinderen zich een beeld vormen van waar een complex oorlogsverhaal voor staat, inclusief alle grijstinten die erbij horen. Simplificeer je het tot een puur zwart-wit verhaal met de ‘goeien’ en de ‘slechten’ en op het einde winnen de ‘goeien’, dan kom je er niet.”
Wat zijn de speerpunten van jullie visie op herinneringseducatie?
“Onze grote kapstok is altijd ‘Oorlog is verlies’. Van zodra het beleid de keuze maakt om naar oorlog over te gaan, verlies je. Op puur menselijk vlak, maar ook maatschappelijk en cultureel. Daarbij is het museale luik één ding, maar ons verhaal ligt ook buiten in het landschap. De littekens van de oorlog zijn er alom tegenwoordig, je staat er letterlijk op de plek van het gebeuren. Daarom trekken we ook graag naar buiten. Oorlog is ook een meerstemmig verhaal. Als museum is het onze taak om die veelheid aan stemmen te laten horen.”
Is dat een valkuil? Het niet laten horen van alle stemmen?
“In mijn ogen wel. Als je vertrekt vanuit een patriottisch gedachtegoed, van ‘onze helden’ die gestreden hebben, dan vertel je ook bepaalde dingen niet. De oorlogsheroïek waar sommigen nog altijd last van hebben? Daar doen we al van in het begin niet aan mee. Er met een puur westerse blik naar kijken en er een nationalistisch verhaal van maken? Ook daar bedanken we voor.”
Hoe wek je historische empathie op voor een gebeurtenis die toch al meer dan 100 jaar achter ons ligt?
“Eigenlijk gaat dat heel gemakkelijk. Je hoeft kinderen daarvoor echt niet in een militair plunje te stoppen en door de loopgraven te sturen. Voor ons zorgt dat alleen voor nevenruis. WOI is in massa’s documenten beschreven. Belangrijk is dat je weet wie het schreef en met welke bedoeling. En dan kunnen we het verhaal van die ene persoon op de plek van het gebeuren zelf brengen.”
Geef eens een voorbeeld van hoe dat concreet gaat.
“Het project van de koperen sleutels is een mooi voorbeeld. Daarmee herdenken we de talloze burgerslachtoffers die er in Ieper zijn gevallen. Je vindt ze in heel de stad. Op één plek zitten 9 sleutels kriskras in de stoep verwerkt. Daar lieten negen burgers het leven toen ze vluchtten naar een schuilplaats. Dat zorgt voor veel herkenning. Want het gebeurt vandaag wederom in Gaza.”
En zo maak je de geschiedenis ook weer actueel.
“Klopt. Door getuigenissen te vertellen van hoe jongeren zich toen door de propagandamachine lieten verleiden, door de mechanismen ervan te duiden, leggen jongeren automatisch linken met vandaag. Eenvoudige slogans stampten vroeger het wij-zij verhaal erin. En dat doen ze nog steeds.”
“WOI is bovendien de oorsprong van veel conflicten die zich nu afspelen. Om het complexe verhaal van het conflict in het Midden-Oosten te kunnen begrijpen bijvoorbeeld, moet je terug in WOI duiken. Waar draaide het vroeger om, hoe is het zo kunnen evolueren en hoe loopt het vandaag nog steeds verder? Historische feitenkennis en kritische zin bijbrengen zijn daarom belangrijker dan ooit om angstprofeten de pas af te snijden.”
Barbara Raes (van Beyond the Spoken) gaf tijdens het roadtripevent een sessie rond kunstzinnige afscheidsrituelen. Die zijn nodig, zegt ze, omdat onze samenleving (voor een stuk) geseculariseerd is.
Wat neem jij uit die sessie mee?
“Kunstenaars kunnen in woord, beeld of een ritueel iets brengen dat in één oogopslag perfect samenvat wat je wil zeggen. De 600 000 doden en 120 betrokken landen? Op zich blijven het cijfers. Een kunstenaar als Barbara kan letterlijk vorm geven aan het verlies dat erachter schuilt. Daarom werken we ook graag met kunstenaars samen.”
Staat er een houdbaarheidsdatum op herdenken?
“Zolang het nodig is. Ik vrees dat ik nog enige tijd werkzekerheid heb.”
Drie projecten om te onthouden
We willen alle namen terugvinden van álle mensen die in België in WOI om het leven kwamen. Onze namenlijst bevat intussen 600 000 namen uit meer dan 120 landen. Het is een van de belangrijkste tools uit onze museumcollectie. Ze doorprikt erg makkelijk bepaalde mythes die de ronde doen en bewijst letterlijk dat dit een wereldoorlog was.
Voor dit project werden 600 000 beeldjes uit klei gemaakt waarbij elke beeldje symbool stond voor een slachtoffer. Het geheel was indrukwekkend, net als de dynamiek die het teweeg bracht.
De Britse kunstenares Val Carmen had het idee om het verlies en gemis duidelijk te maken aan de hand van de stoel die in zoveel gezinnen voor altijd leeg blijft. 120 stoelen uit evenveel landen zijn in 2018 in een buitenexpo samengebracht. Twee ervan sluiten vandaag ook het einde van het museumparcours af: één uit Oekraïne en één uit Rusland. Net voor je het museum verlaat symboliseren die twee lege stoelen de onzin van oorlog.
Dit was de Roadtrip Cultuureducatie 2023
In 2023 organiseerde publiq voor een vijfde keer de Roadtrip Cultuureducatie. Met vier evenementen verkenden we diverse thema’s die raken aan het brede begrip cultuureducatie om elkaar te inspireren en te verrijken.
Stevig kader, vloeibare inhoud
In mei hield de Roadtrip Cultuureducatie halt in Leuven om het te hebben over vrijhavens (voor jongeren) waar veerkracht en verandering de toon zetten. Vanuit Stelplaats keken we samen over de grens naar internationale voorbeelden. Andreea Iager Tako van het Roemeense AMBASADA vertelt hoe zij het in Timisoara doet.
Hyperdivers en steeds ouder en armer: lessen uit Brussel
Brussel wordt steeds diverser, armer en ouder. Dat brengt een pak maatschappelijke uitdagingen met zich mee. Hoe speel je daar als cultuureducatieve organisatie op in? Het was dé centrale vraag van de tweede halte van de Roadtrip Cultuureducatie 2023.