Het Rijksmuseum, gelegen hartje Amsterdam, vertelt het verhaal van Nederland vanaf de jaren 1200 tot vandaag - zowel via haar collectie als via tijdelijke tentoonstellingen. Een van de mooiste werken van het Amsterdamse museum is Het Sint-Nicolaasfeest (1665), van de Nederlandse kunstschilder Jan Steen. We zien blije kinderen, omringd door snoep en cadeautjes, en links in de hoek een verdrietig kind dat kennelijk niets heeft gekregen. Opvallend afwezig in het schilderij: de goedheiligman zelf en zijn pieten, onder welke vorm dan ook. Dat komt omdat het in de zeventiende eeuw nog verboden was om Sint-Nicolaas af te beelden, zo vertelt de educatieve podcast die het Rijksmuseum bij het schilderij voorziet. En van ‘zwarte piet’ is al helemaal geen spoor te bekennen, want die duikt in de Nederlandse traditie pas op in de negentiende eeuw. Alle commotie vandaag ten spijt, heeft Nederland dus eeuwenlang het Sint-Nicolaasfeest gevierd zonder piet.
Het is misschien wel het mooiste bewijs van de ‘beweeglijkheid’ van erfgoed en tradities, zegt Maria Holtrop, conservator bij het Rijksmuseum. De podcast over het Sint-Nicolaasfeest is een manier om te contextualiseren hoe traditie voortdurend in transitie is. Mogelijks 'gevoelige' kunstwerken krijgen er een passende omkadering door. Daarop zet het museum sterk in. In samenspraak met Sander Daams, hoofd Onderwijs bij de afdeling Educatie, vertelt Maria over de uitdagingen van het Rijksmuseum in een snel veranderende tijd.
Merken jullie bij het Rijksmuseum dat er in vergelijking met een aantal jaar geleden een toegenomen gevoeligheid is voor bepaalde afbeeldingen: van religieuze aard, eventueel discriminerend of mogelijks shockerend?
Holtrop: “Ik denk dat gevoeligheden van alle tijden zijn. We hebben hier bijvoorbeeld het schilderij De lijken van de gebroeders de Witt (Jan de Baen, ca 1672, red.), twee onttakelde lichamen die aan een paal zijn gebonden - daar hing bij het begin van deze eeuw nog een gordijntje voor. Er is altijd gevoeligheid, maar die doet zich op verschillende momenten voor bij verschillende onderwerpen. Dat betekent dat elk onderwerp een eigen aanpak en omkadering verdient. Er is geen one size fits all. Net daarom is het zo belangrijk dat je als museum voortdurend in gesprek blijft, met externe experts maar ook met je diversiteit aan bezoekers.”
Daams: “Op een van mijn vorige werkplekken, de Hermitage voor Kinderen (nu H’art Museum, red.) stootte ik al regelmatig op gevoeligheden. Er kwamen soms schoolklassen over de vloer die aangaven dat zij - vanuit religieus oogpunt - liever geen naakt wilden zien tijdens een rondleiding. Daar werd dan rekening mee gehouden, de rondleiding werd waar mogelijk aangepast. De visie van het museum was dat elke school zich welkom moest voelen. Maar er waren ook rondleiders die constructief het gesprek aangingen en bij de kinderen bevroegen waarom naaktheid dan zo ‘raar’ is.”
Daarvoor heb je cultuureducatoren nodig die stevig in hun schoenen staan.
Daams: “Absoluut. We hebben hier recent in het Rijksmuseum nog Slavernij gehad, een tentoonstelling rond dit uiteraard zeer beladen onderwerp. Dan is het van het allergrootste belang dat je museumdocenten en educatoren hebt die goed voorbereid zijn. Dat doen we door de poule van rondleiders te voeden met veel verschillende perspectieven: door lezingen en presentaties intern, door tips richting verdieping in het onderwerp, door verwijzing naar interessante boeken, lezingen of websites. Of we nodigen externe partijen uit die nuttige informatie kunnen delen met ons. Zoals bijvoorbeeld Ninsee of Black Archives.”
Werken jullie vaak met experten van buiten het museum?
Holtrop: “Voortdurend. Het is een standaardprocedure in het kader van het opzetten van een nieuwe expo. We proberen met veel en met de juiste mensen te praten, vanuit de overtuiging dat iedereen blinde vlekken heeft, en dat zelfs plekken waar veel expertise aanwezig is, zoals het Rijksmuseum, niet de waarheid in pacht hebben. De gevoeligheid voor je eigen standpunt is een cruciaal inzicht - de overtuiging dat je eigen standpunt ook een standpunt is. En dat er heel veel mensen zijn die over datzelfde onderwerp anders kunnen denken. Om onze blik op een onderwerp zo multiperspectivistisch en meerstemmig mogelijk te maken, proberen we zoveel mogelijk samen te werken met experts van buiten het museum.”
Hoe kan het museum ook intern werken aan het verbreden van dat perspectief?
Holtrop: “Door te werken aan de diversiteit van onze eigen organisatie. Het is belangrijk dat we zelf ook mee veranderen met wat we doen, dat de organisatie zelf in transitie is. Daarnaast moeten we ook binnen de ploeg in dialoog gaan. Dat is heel leerzaam en heel interessant. En soms ook confronterend. Er worden hier best moeilijke gesprekken gevoerd, maar dat is helemaal ok.”
IN HET KORT
Het Rijksmuseum kadert gevoelige kunstwerken door:
- elk onderwerp op maat te benaderen
- de cultuureducatoren en rondleiders stevig voor te bereiden
- zich bewust te worden van de eigen blinde vlekken
- externe perspectieven binnen te brengen in het museum
- in dialoog te gaan met zowel experten als (jonge) bezoekers
- te werken aan de meerstemmigheid binnen de eigen organisatie
Nog meer inspiratie?
"Wat doet die meneer aan dat kruis?"
Met het project ‘De Kunstbrug’ liepen het Leuvense Museum M en basisschool Mater Dei een bijzonder parcours: zes jaar lang werd het museum een gedeelde leerplek voor leerlingen, leerkrachten en museummedewerkers.
Ons museum is geen tijdscapsule, wij zetten aan tot gesprek
De collectie van het Huis van Alijn in Gent, het museum van het dagelijks leven, roept wellicht veel nostalgische gevoelens op bij de bezoeker. Maar hoe spreek je een publiek aan dat die tradities niet kent?
Luisteren en werken op maat
Hoe kunnen we ouderen met migratieachtergrond toeleiden naar vrije tijd? Kamal El Morabit uit Borgerhout verklapt ons zijn geheime recept voor een succesvolle werking rond ouderen en vrijetijdsparticipatie.