In september hield de Roadtrip Cultuureducatie halt in Destelheide, waar we onderzochten welke meerwaarde het voor cultuurorganisaties heeft om intergenerationeel te werken. We lieten An-Sofie Smetcoren aan het woord, die in haar onderzoek focust op zorgzame buurten, participatie en inclusie van ouderen in de samenleving. Wat kunnen we van haar leren over de vergrijzing, de stereotiepe beeldvorming over ouderen en de meerwaarde van intergenerationele praktijken?
An-Sofie Smetcoren is postdoctoraal onderzoeker en docent binnen de opleiding Agogische Wetenschappen en lid van de onderzoeksgroep Society & Ageing Research Lab van de Vrije Universiteit Brussel. Daarnaast is ze als docent verbonden aan de opleiding Psychosociale Gerontologie van Odisee Hogeschool.
An-Sofie Smetcoren: “De afgelopen jaren is mijn interesse voor de plaats van ouderen in onze samenleving erg gegroeid. Enerzijds omdat ik op een gegeven moment in de Noordwijk in Brussel werkte, een diverse wijk waar veel ouderen wonen, die de zware gevolgen van de onteigeningen van de jaren 1960 (het zogenaamde Manhattan-plan, red.) aan den lijve ondervonden. In de jaren daarna veranderde de wijk sterk qua demografische samenstelling. In functie van mijn thesis bij Agogiek ben ik toen vrijwilligerswerk beginnen doen bij een cohousingproject voor ouderen. Zo kwam ik in contact met heel wat ouderen en raakte erg gefascineerd door hun leefwereld, hun verhalen…
Daarnaast heb ik ook altijd een zeer sterke band gehad met mijn grootouders, die mij deels hebben opgevoed. En die overigens best verschillend zijn: mijn oma langs moederskant is bijvoorbeeld superactief, mijn grootouders langs vaderskant noem ik eerder ‘knuffelgrootouders’. (lacht) Ik haal die verschillen aan omdat ik er nog op terugkom. In ieder geval, ik heb in mijn jeugd én mijn studietijd heel sterk de rol en de waarde van ouderen van dichtbij meegemaakt en gevoeld. Allicht daarom dat ik het nu als onderzoeker en docent zo boeiend blijf vinden.”
Iedereen heeft de mond vol van de vergrijzing van onze maatschappij. Kan je dit fenomeen kort duiden?
Smetcoren: “Kort samengevat komt het erop neer dat het aantal zestigplussers in onze samenleving enorm toeneemt. Dat komt door de babyboom-generatie, de mensen die geboren zijn tussen de Tweede Wereldoorlog en 1965. In die periode zijn er zeer veel kinderen geboren en die bereiken nu ongeveer de leeftijd van zestig jaar.
Momenteel is een kwart van de bevolking in Vlaanderen zestig en ouder, tegen 2040 zal dat ruim 30% zijn. We gaan ervan uit dat die stijgende curve stagneert in 2040, maar dat zijn natuurlijk prognoses. Ook het aantal tachtigplussers neemt exponentieel toe. Door de algemene verbetering van de levensomstandigheden is een gezegende leeftijd nu het ‘voorrecht’ van een aanzienlijk deel van de bevolking.”
Je spreekt van ‘voorrecht’, en toch wordt de vergrijzing vaak negatief betiteld. Waaraan ligt dat?
Smetcoren: “De vergrijzing zou te ‘kostelijk’ zijn voor de samenleving. Maar net door die bewering wordt de actieve rol die ouderen vaak opnemen onder de mat geschoven. Cijfers tonen aan dat bijvoorbeeld 4 op 10 ouderen kleine kinderen opvangt, 3 op 10 zorgt voor een ziek familielid of een zieke buur, vriend, ... Zo kan ik nog wel even doorgaan. Desondanks wordt ons vandaag vaak verteld dat de grote en diverse groep van ouderen enkel geld kost en niets bijdraagt. En dat is erg jammer, want de rol die ouderen ook in het verenigingsleven, het vrijwilligerswerk en in de buurt opnemen krijgt echt niet genoeg aandacht in de berichtgeving. Het vergrijzingsdebat wordt doorgaans te eenzijdig gevoerd.”
We gaan er ook ten onrechte van uit dat heel wat ouderen verblijven in een woonzorgcentrum (WZC), zo bleek uit je presentatie op onze Roadtrip.
Smetcoren: “Absoluut! Slechts 5,3% van de 65-plussers in Vlaanderen woont in een WZC. Toegegeven, 65 is nog erg jong voor een WZC, maar ook bij de oudere leeftijdscategorieën zijn de percentages laag: ongeveer 14% van 85-plussers onder mannen woont in een WZC, bij de vrouwen schommelt dit rond de 25%. Dat betekent dus dat het overgrote deel van de ouderen vandaag nog gewoon thuis woont, al dan niet met de nodige zorg.
Dat betekent dat er een taak is weggelegd voor de lokale actoren, die de sociale rol van ouderen sterker kunnen activeren. Vanuit het beleid krijgt vooral het lokaal dienstencentrum die verantwoordelijkheid toebedeeld, maar het is eigenlijk een opdracht voor ons allemaal, culturele instellingen incluis. Hoe kan je de buurt leeftijdsvriendelijk maken zodanig dat oudere mensen die nog actief willen zijn daartoe volop de kans krijgen? Trouwens: als je de buurt voor ouderen aanpast, maak je die meteen ook inclusiever voor andere doelgroepen. Iedereen is dus gebaat bij een meer buurtgerichte zorg.”
We kunnen vanuit de cultuur(educatieve) en vrijetijdssector ook een bijdrage leveren, bijvoorbeeld door intergenerationele projecten op te zetten. Wat beschouw jij als interessante intergenerationele projecten en waarin schuilt hun waarde?
Smetcoren: “Het is een feit dat we elkaar vandaag minder spontaan ontmoeten. Intergenerationeel werken maakt de ontmoeting tussen verschillende leeftijdsgroepen mogelijk. Ik denk dat cultuureducatieve actoren plekken of gelegenheden kunnen creëren waar jong(er) en oud(er) elkaar ontmoeten, van elkaar kunnen leren, elkaar kunnen beïnvloeden en leren waarderen. Elk niveau heeft zijn waarde. Ik denk bijvoorbeeld aan het project Seniorenslam van Trill dat we op de Roadtrip in Destelheide hebben leren kennen.
Wat ik zo mooi vond is dat men ouderen en jongeren de kans biedt om van gedachten te wisselen over belangrijke thema’s als verliefdheid, levensdromen, enzoverder. Via een artistieke activiteit - in dit geval schrijven, slammen, performen - wordt de mogelijkheid gecreëerd om in elkaars leefwereld te stappen. En dat is natuurlijk heel wat anders dan elkaar op straat kruisen en snel goeiedag zeggen. Wat op zich ook waardevol is, begrijp me niet verkeerd. (lacht) Maar de meerwaarde zit in het leren kijken vanuit verschillende perspectieven, in het vergroten van de empathie, het wederzijds begrip, … De kracht schuilt in de kwaliteit van het contact. Want laten we wel wezen: ook jongeren staan tegenwoordig onder druk, dus waarom zou deze leeftijdsgroep niet gebaat zijn bij een zekere ‘zorg’? Net in de wederkerigheid, in de dialoog schuilt de grote waarde van het intergenerationele.
Tegelijkertijd hoef je ook niet altijd de meest vernieuwende projecten op te zetten om een verschil te maken. Kijk eerst in je werking wat er al voorhanden is, hoe je dat kan verbreden naar andere leeftijdsgroepen én hoe je daarin samenwerkingsverbanden kunt aangaan met organisaties die al contact hebben met ouderen. Ik noem dat ‘laaghangend fruit plukken’: ook vanuit kleine verschuivingen kan je heel wat bereiken. Maar dat vraagt natuurlijk wel om samenwerking, over de sectoren heen. Zowel in het veld als op beleidsmatig niveau.”
Wat kunnen intergenerationele projecten betekenen voor de samenleving, naast hun individuele meerwaarde?
Smetcoren: “Eerst en vooral is er hun effect op de beeldvorming. Ik ben ervan overtuigd dat we geleidelijk aan een genuanceerder beeld krijgen van ouderen. Daarom haalde ik daarnet ook de verschillen aan tussen mijn grootouders. ‘Dé’ oudere bestaat niet, er zijn mensen die zeer zorgafhankelijk zijn, naast personen die op hoge leeftijd nog superfit en zelfredzaam zijn. Tussen die twee uitersten zitten nuances en gradaties. Ons beeld van ouderen is vaak erg gekleurd door de media. Levensechte ontmoetingen zullen dat beeld vanzelf bijsturen. En daarnaast versterken zulke projecten natuurlijk de sociale cohesie en het burgerschap. Door elkaar te ontmoeten en samen (culturele) ervaringen te delen ontdekken we dat we wezenlijk méér met elkaar gemeen hebben dan we op het eerste gezicht denken. Dat die zogenaamde generatiekloof helemaal niet zo diep is als wordt beweerd. Het draagt bij tot een warmere samenleving waarvan iedereen beter wordt.”
Leestip! Leestip! Leestip!
Lang leve de vergrijzing van Patrick De Boosere, uitgeverij EPO, 2020
“Dit boek is een absolute aanrader omdat Deboosere een positieve blik op de vergrijzing werpt, zonder daarbij de uitdagingen te negeren die ermee gepaard gaan. Het feit dat we allemaal een grote kans hebben om redelijk oud te worden is een van de succesverhalen van de mensheid. We moeten daarvan de kracht durven zien, eerder dan de bedreiging.“
Dit was de Roadtrip Cultuureducatie 2023
In 2023 organiseerde publiq voor een vijfde keer de Roadtrip Cultuureducatie. Met vier evenementen verkenden we diverse thema’s die raken aan het brede begrip cultuureducatie om elkaar te inspireren en te verrijken.
Cultuurparticipatie en ouderen
Ook ouderen hebben enorm veel baat bij cultuureducatie. Welke drempels kunnen ouderen, een overigens heel heterogene doelgroep, ervaren? Welke rol spelen ouderenverenigingen hierbij?
Verslag inspiratiedag cultuureducatie en ouderen
Tijdens de roadtrip cultuureducatie 2019 maakten we via de Vlaamse Ouderenraad kennis met boeiende projecten voor ouderen.