Geen theoretische uiteenzetting vandaag. Hester Dibbits van de Reinwardt Academie (de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten) laat ons tijdens onze roadtripstop zelf emotienetwerken: een methodiek ontwikkeld aan de Hogeschool in samenwerking met Imagine IC, een organisatie voor ‘erfgoeddemocratie’ in het hartje van de Amsterdamse Bijlmer. Maar eerst levert ze nog een disclaimer.
Disclaimer: erfgoed is gelinkt aan macht
Voor we aan de slag gaan met erfgoed, is het zinvol om te kijken wat we eigenlijk met dat begrip bedoelen. Erfgoed is immers nooit neutraal, maar altijd contextgebonden, zo geeft Dibbits mee. Dibbits: “Eigenlijk is erfgoed een flexibel begrip: het is een label dat mensen toekennen aan objecten, praktijken, plekken of tradities die ze als van wezenlijk belang beschouwen en graag willen doorgeven aan de volgende generaties.”
Deze definitie roept vanzelf een aantal vragen op: Wie bepaalt wat erfgoed is? Op basis waarvan? Op basis van wat? Welke belangen en emoties spelen mee? Wat zegt dat over onze samenleving?
Goed om even bij stil te staan, voor we u verder sprongsgewijs meenemen door het wat-hoe-voor wie van emotienetwerken.
Vraag 1: Wat is emotienetwerken?
Emotienetwerken is een visuele gesprekstechniek die handvatten geeft om in dialoog te gaan over delicaat (materieel of immaterieel) erfgoed. Het brengt de complexe interacties tussen mensen (onderling) en erfgoed of kunst in beeld aan de hand van een ‘emotiegrid’. Beschouw het als een collectieve mindmap-oefening: de deelnemers brengen in kaart hoe ze zich voelen ten opzichte van een bepaald (mogelijk beladen) object of gebruik.
De kaart die ontstaat door de toegekende emoties is geen statisch gegeven: de oefening laat immers ook toe om de veranderende emoties een plek te geven. Afhankelijk van het doel, de precieze context, het aantal deelnemers en de beschikbare tijd kunnen er ook aanpassingen gebeuren.
Vraag 2: Voor wie is emotienetwerken nuttig?
Enerzijds is emotienetwerken een tool die museummedewerkers, gidsen, erfgoedbewaarders, … intern kunnen inzetten ter voorbereiding van een tentoonstelling (of voorstelling, activiteit…) over een gevoelig onderwerp. Een museum kan ervoor kiezen om de oefening te doen met eigen medewerkers, eventueel aangevuld met externen. De inzichten die ontstaan uit de oefening kan de curator dan weer meenemen in de verdere uitwerking van de tentoonstelling of activiteit.
Anderzijds kan emotienetwerken worden georganiseerd als publieksactiviteit op zich, met een klas of groep. Ter voorbereiding of ter afsluiting van een rondleiding, of als autonome activiteit.
Merk op: emotienetwerken leent zich uitstekend tot de dialoog met jongeren, die nog niet op dezelfde manier verbaliseren als volwassenen. Je kan bijvoorbeeld visuele emoticons gebruiken en het grid vervangen door een fysieke ruimte, waarbinnen de jongeren zich kunnen opstellen.
Vraag 3: Wat is het doel van emotienetwerken?
Emotienetwerken maakt mensen ‘erfgoedwijs’ - een begrip ontleend aan de parallel met ‘mediawijs’. Deelnemers verwerven er de competenties mee om zich kritisch tot erfgoed te verhouden, om oog te hebben voor de dynamiek en machtsposities rond erfgoed en hun eigen positie daarin. Het zijn vaardigheden die helpen bij de vaak emotioneel geladen omgang met het verleden in het heden.
Het gaat met andere woorden om een mentaal proces dat zich afspeelt tijdens het netwerken - de uitkomst van het schema is van minder belang. Wel belangrijk is de mentale evolutie: Hoe voelden de deelnemers zich bij de start van de oefening, hoe voelen ze zich op het eind? Zijn de gevoelens en gedachten veranderd? Zo ja, in welke zin? Welk inzicht hebben ze gekregen? ...
En nu… aan de slag!
Even vooraf: just be yourself
Het is belangrijk dat de deelnemers deelnemen als ‘zichzelf’, als een persoon met emoties, en niet vanuit hun professionele context.
Om te starten met een oefening in emotienetwerken heb je de volgende zaken nodig:
- Een groot vel papier
- Stiften in diverse kleuren
- Een onderwerp (object, thema)
- Het emotienetwerken-grid of -sjabloon
- Achtergrondinformatie over het onderwerp ( teksten over het onderwerp vanuit verschillende perspectieven)
Stappenplan
Stap 1: Kijk aandachtig naar het erfgoedobject (of het thema, de traditie, …) dat door de moderator wordt geïntroduceerd. (Voorbeelden: een ivoren beeldje, de Gouden Eeuw, de sinterklaastraditie, …)
Stap 2: Welk gevoel roept dit object/dit thema bij je op? Plaats je gevoel in het schema en licht je emotie toe aan de groep. Luister aandachtig naar de toelichting van de anderen.
Stap 3: Vertelde iemand bij deze toelichting iets waardoor je gevoel is gewijzigd? Herpositioneer je op het grid op basis van wat je hoorde en licht opnieuw toe.
Stap 4: Luister naar andere perspectieven op het object/de traditie, aan de hand van externe teksten die door de moderator werden meegebracht. Positioneer de auteurs van de teksten op het grid. Herpositioneer je eigen stem op basis van wat je hoorde en licht toe.
Stap 5: Vraag je af welke betrokkenen rond dit object/dit thema hier niet aanwezig zijn, niet worden gehoord. Positioneer hun stemmen op het grid.
Stap 6: Koppel terug naar de groep. Welke inzichten heb je verworven?
Nagesprek: ruimte voor iedereen
Dit eindgesprek kan vele richtingen uit: het kan over het object gaan, over de deelnemers, over de posities, maar dus ook ruimer over de samenleving en de plaats van erfgoed daarin. Zo’n gesprek kan emotioneel worden, uiteraard - gezien de beladenheid van de onderwerpen.
Dit zijn enkele tips & tricks om als moderator dit eindgesprek in goede banen te leiden:
Benadruk dat emotienetwerken een onderzoek is - geen debat. Het is dus niet nodig om elkaar te overtuigen.
Breng het gesprek steeds concreet terug naar het raster - weg van de individuele emoties, naar het geheel.
Stel je als moderator of begeleider zelf zo neutraal mogelijk op.
Erken dat de oefening mogelijks leidt tot verwarring en ongemak - erfgoed is nooit eenduidig, het mag best tegenstrijdige emoties oproepen. Ook dat onbehagen maakt deel uit van ‘erfgoedwijsheid’.
Geef spreekruimte aan alle aanwezigen, zonder het obligate ‘rondje van de tafel’ te doen. Ook een glimlach of oogcontact kunnen de wat stillere deelnemers aanmoedigen om te spreken.
Beteugel te dominante gesprekken en bewaak de veiligheid van het gesprek.
Volg Hester Dibbits en haar werk. Voor vragen, suggesties en ideeën kan je terecht via rwa-heritagelab@ahk.nl. Wil je nog meer weten over de methodiek? Dit webinar geeft je zicht op het verloop van emotienetwerken.
Ondertussen is er een pool van mensen die als begeleider aan de slag gaan met emotienetwerken. Er wordt geregeld uitwisseling georganiseerd. Wil je hierbij aansluiten? Geef eveneens een seintje via bovenstaand e-mailadres.
Erfgoed voor het grote publiek en op school
Erfgoeddag en Erfgoeddag-week: twee kalenders boordevol erfgoedbeleving voor het brede publiek en voor scholen.
Emotienetwerken als methode om immaterieel erfgoed te laten voortbestaan
Hoe voer je gesprekken over erfgoed in de hedendaagse samenleving waarin steeds meer mensen samen leven die elkaar steeds minder kennen? Danielle Kuijten (Imagine IC) legde tijdens de roadtrip cultuureducatie de methode ‘emotienetwerken’ uit.