Op 8 november werden de eerste resultaten bekend gemaakt van de vierde participatiesurvey: een langlopend onderzoek dat sinds 2004 in kaart brengt of en hoe vaak de Vlaming deelneemt aan sociale, sportieve en culturele activiteiten. Wat blijkt? Globaal gezien vertonen de cijfers een positieve trend - al zijn er ook redenen tot bezorgdheid.
Het is niet eenvoudig om de data rechtlijnig te interpreteren, en de onderzoeksinstituten die deelnamen (Kenniscentrum Cultuur- en Mediaparticipatie , Onderzoeksplatform Sport, Jeugdonderzoeksplatform) roepen dan ook op om de cijfers met de nodige voorzichtigheid te interpreteren - en ze vooral te beschouwen als een springplank voor verdere analyse en onderzoek.
Globaal optimisme
Toch geeft de langetermijnanalyse over de jaren 2004-2020 (de vierde survey werd afgenomen vlak voor de eerste lockdown) reden tot optimisme. Er is een duidelijke stijging van het aantal Vlamingen dat deelneemt aan bezoeken aan musea, concerten, podiumkunsten, bioscoop en erfgoedinitiatieven - en bovendien gaan deze deelnemers ook vaker de deur uit. Voor deelname aan de amateurkunsten, aan sportactiviteiten of aan het verenigingsleven laat zich een stabilisering optekenen.
Een aantal demografische elementen zou de verklaring kunnen zijn voor deze stijging, zoals niet in het minst: de vergrijzing. Een grote groep babyboomers heeft vandaag de pensioenleeftijd bereikt, en in relatief gelukkige omstandigheden. De 65-jarige vandaag is mobieler, actiever, gezonder dan de gemiddelde senior van twintig jaar geleden. Dankzij de democratisering van het onderwijs speelt ook de toegenomen scholingsgraad een rol - hoger opgeleiden participeren over het algemeen meer aan cultuur en vrije tijd dan midden- of laagopgeleiden.
Ook voor jongeren zien we een stijgende activiteitsgraad voor de meeste culturele en sportactiviteiten, maar hier zijn de trends iets zwakker. Zij scoren traditioneel het hoogst op amateurkunsten en sport en voor deze activiteiten blijft de participatie min of meer stabiel. Voor veel uithuizige vormen van cultuurparticipatie (zoals musea en podiumkunsten) zien we een opwaartse trend, maar deze is minder sterk dan in de oudere leeftijdsgroepen. Een aandachtspunt blijft de informatienoden van deze groep: 1 op 4 jongeren tussen de 18 en de 25 jaar geeft aan dat ze niet op de hoogte zijn van interessante activiteiten die ze kunnen doen in hun vrije tijd.
De sociale kloof is niet gedicht
Aan al dat goede nieuws zit echter ook een angeltje, in de vaststelling dat de sociale kloof in vrijetijdsparticipatie blijft bestaan. Vooral wat betreft de deelname aan ‘klassieke’ vormen van cultuur buitenshuis neemt de kloof tussen hoog- en lageropgeleiden zelfs fors toe, terwijl het verschil in participatie tussen midden- en lageropgeleiden kleiner wordt. Voor meer populaire vormen van cultuur is de kloof niet zo groot, ook bij sportparticipatie speelt het verschil in opleidingsniveau wat minder mee dan voor cultuurparticpatie (maar deze kleinere kloof neemt ook niet af). De cultuurparticipatie van de ouders blijft een belangrijke voorspellende factor.
Het digitale mediagebruik, dat over de hele lijn sterk is toegenomen, weerspiegelt overigens diezelfde opleidingskloof: nog lang niet alle Vlamingen, zeker onder de lager opgeleiden, zijn digitaal abled.
Na corona
Er werd met spanning uitgekeken naar de inzichten rond vrijetijdsparticipatie post-corona, maar toch ook met de nodige terughoudendheid, want de beschikbare cijfers rond de jaren 2020-2022 zijn complex. De participatiesurvey was niet voorzien om drie metingen uit te voeren in verschillende fasen van de coronapandemie. Hierdoor vallen de participatiecijfers niet volledig samen met pre-, post- en midden-corona. Zeker de cijfers na corona hebben betrekking op de prille heropstart aan het begin van 2022, waardoor enkel de relance van de eerste maanden rudimentair in kaart kon worden gebracht. Toch zien we hier ook een aantal interessante trends.
Uit de vergelijking tussen de meetmomenten in 2020, 2021 en 2022 blijkt duidelijk dat de cijfers zich na de evidente ineenstorting tijdens de lockdowns nog niet helemaal hebben hersteld. Vooral voor cultuurvormen die zich in een zaal afspelen (films, podiumkunsten en concerten) blijft de relance beperkt, en flink onder het niveau van 2020. Het bibliotheek-, museum- en erfgoedbezoek en de actieve deelname aan het verenigingsleven en de amateurkunstbeoefening doen het nu alvast iets beter: ze hadden minder te lijden onder de lockdowns, en de cijfers blijven daar stabiel of licht dalend.
Wie zien we niet meer in de zaal? Vooral de ouderen lijken terughoudend om opnieuw te gaan participeren - het uitblijven van een heropleving van participatie voor deze leeftijdsgroep werd door een van de onderzoekers ronduit ‘griezelig’ genoemd. Voortrekkers daarentegen van een hernieuwde deelname zijn vrouwen en hoger opgeleiden. De relance doet het overigens iets beter in de steden en op het platteland, minder goed in de ‘tussenliggende’, verstedelijkte gebieden.
De sportparticipatie kent een vergelijkbare, lichte daling tijdens en na corona. In de cijfers is er dus geen bewijs te vinden voor de zogenaamde ‘corona-sporter’: er zijn wel verschuivingen binnen actieve sportdeelname maar er is geen sprake van een echte toename.
Wat met het (digitale) aanbod?
Het aanbod aan vrijetijdsactiviteiten lijkt zich vrij goed te hebben hersteld, zo bewijzen de cijfers uit de UiTdatabank van publiq. Opvallend: heel wat respondenten van de Participatiesurvey 2020-2022 gaven aan tijdens de lockdown te genieten van digitale cultuur. Het meest populair waren (evident) de films, maar ook theater- en dansvoorstellingen deden het online relatief goed. Expo’s of erfgoedmonumenten bezoeken via online kanalen bleek voor de Vlaming dan weer een brug te ver.
Wordt vervolgd
Op basis van de eerste resultaten dienen nu grondiger, diepgaande analyses te worden gemaakt. Wat betekenen deze cijfers voor de cultuur- en vrijetijdssector? Welke inzichten halen we eruit, en hoe gaan we vervolgens met deze inzichten aan de slag? publiq engageert zich om dit traject op te volgen, en erover in gesprek te gaan.
Volg ons op publiq.be voor verdere analyses en inzichten én schrijf je in op onze nieuwsbrief.
Meer info over de participatiesurvey? cultuurenmedia.be